Τι είναι πιο τρομακτικό; Ένα θανατηφόρο φίδι να γλιστρήσει μπροστά στα πόδια σου την ώρα που διασχίζεις ένα μονοπάτι, ή το να παρακολουθείς μια κατακόρυφη πτώση 1,000 μονάδων στο χρηματιστήριο; Παρόλο που και οι δυο περιπτώσεις προκαλούν τον φόβο, οι ερευνητές διαφωνούν σχετικά με τη φύση και την αιτία αυτού του τόσο δυνατού συναισθήματος.
"Εάν δεις το χρηματιστήριο να πέφτει 1,000 μονάδες, είναι το ίδιο σα να βλέπεις μπροστά σου ένα φίδι," λέει ο Joseph LeDoux, καθηγητής νευροεπιστήμης και ψυχολογίας στο Νευροεπιστημονικό Κέντρο Φόβου και Ανησυχίας (Center for the Neuroscience of Fear and Anxiety) που έχει την έδρα του στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. "Ο φόβος είναι η αντίδραση σε ένα άμεσο ερέθισμα. Η αίσθηση του κενού στο υπογάστριο, η αύξηση των καρδιακών παλμών, η εφίδρωση των παλαμών και η νευρικότητα αποτελούν την προγραμματισμένη αντίδραση του εγκεφάλου για μια πολύ συγκεκριμένη απειλή."
Ο LeDoux προσθέτει: "Δεδομένου του γεγονότος ότι οι εγκέφαλοί μας είναι φτιαγμένοι ώστε να είναι όμοιοι στη δομή τους, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό που βιώνω όταν κάτι με φοβίζει μοιάζει με αυτό που βιώνεις κι εσύ."
Ο φόβος επηρεάζει ακόμα και διαφορετικά είδη με παρεμφερείς τρόπους. "Ερχόμαστε στον κόσμο γνωρίζοντας πώς να εκφράσουμε τον φόβο μας, γιατί οι εγκέφαλοί μας έχουν εξελιχθεί για να συναλλάσσονται με τη φύση," αναφέρει ο LeDoux, σημειώνοντας ότι οι εγκέφαλοι των ποντικιών και των ανθρώπων αντιδρούν με όμοιους τρόπους σε απειλές, ακόμα και όταν η ίδια η απειλή μπορεί να είναι εντελώς διαφορετική.
Κάποιοι άλλοι ερευνητές όμως, πιστεύουν ότι ο φόβος είναι μια απόλυτα προσωπική εμπειρία. Ενώ κάποιοι άνθρωποι τρομοκρατούνται ενώ παρακολουθούν ένα θρίλερ, κάποιοι άλλοι μπορεί να φοβούνται περισσότερο καθώς επιστρέφουν με το αυτοκίνητό τους στο σκοτεινό πάρκινγκ, πολύ ώρα μετά το τέλος της ταινίας.
Εάν ζητούσαμε σε μια ομάδα ανθρώπων να κάνει μια λίστα από τα πράγματα που τους προκαλούν φόβο, οι λίστες πιθανότατα θα διέφεραν πολύ ανάμεσα στα άτομα, λέει ο Michael Lewis, διευθυντής του Ινστιτούτου Μελέτης της Παιδικής Ανάπτυξης (Institute for the Study of Child Development) στην ιατρική σχολή Robert Wood Johnson στο New Brunswick, N.J. "Το πρόβλημα είναι πως δεν έχουμε τον τρόπο να κάνουμε μια καλή φυσιολογική μέτρηση του φόβου ή κάποιου άλλου αισθήματος" αναφέρει ο Lewis, θίγοντας το εξαιρετικά δύσκολο πρόβλημα της υποκειμενικότητας του συνειδητού βιώματος.
Σημειώνει, ότι η συμπεριφορά άλλων ανθρώπων που μας περιτριγυρίζουν μπορεί να επηρεάζει τις αντιδράσεις μας σε περιστάσεις που μας προκαλούν φόβο.
"Μαθαίνουμε να φοβόμαστε με τη βίωση του γεγονότος που προκαλεί φόβο, ή μαθαίνοντας από τους ανθρώπους του στενού μας περιβάλλοντος όπως τους γονείς μας, τα αδέλφια μας, τους συμμαθητές ή τους συναδέλφους μας. Ο φόβος έχει μια μεταδοτική ιδιότητα, έτσι ο φόβος άλλων ανθρώπων μπορεί να μετατραπεί σε δικό μας φόβο. Είναι εξαρτημένος, σαν τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που μελετούσε ο Pavlov με τον περίφημο σκύλο του."
(Η αναφορά αυτή σχετίζεται με το γνωστό πείραμα του ρώσου γιατρού, φυσιολόγου και ψυχολόγου, Ivan Pavlov, ο οποίος είχε κλείσει έναν σκύλο σε ένα δωμάτιο και κάθε φορά που τον τάιζε χτύπαγε ένα κουδούνι. Μετά από κάποιο διάστημα διαπίστωσε μέσα από τη μέτρηση της έκκρισης σιέλου του σκύλου ότι ο σκύλος αντιδρούσε όταν άκουγε το κουδούνι σα να επρόκειτο να φάει, ακόμα και αν δεν του παρουσιαζόταν φαγητό μαζί με το κουδούνι).
Άλλοι ερευνητές στρέφονται στην τεχνολογία για να κατανοήσουν τον φόβο. "Είναι πολύ δύσκολο να καθορίσεις αυτό το συναίσθημα με βάση το αίσθημα που προκαλεί," λέει η Joy Hirsch, καθηγήτρια της λειτουργικής νευροραδιολογίας, νευροεπιστήμης και ψυχολογίας και διευθύντρια του προγράμματος για την Απεικόνιση και τις Γνωσιακές Επιστήμες (Imaging and Cognitive Sciences) στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης.
"Μπορείς να προσδιορίσεις τι είναι ο πόνος; Μπορείς να προσδιορίσεις τι είναι το κόκκινο χρώμα; Αυτές είναι οι θεμελιώδεις αισθήσεις που αναπαριστούν το δυσκολότερο πρόβλημα στη νευροεπιστήμη." (Αναφέρεται εδώ στο πολυσυζητημένο πρόβλημα της υποκειμενικότητας του συνειδητού βιώματος, ένα ζήτημα που ονομάστηκε 'Το Δύσκολο Πρόβλημα της Συνείδησης'- The Hard Problem από τον καθηγητή φιλοσοφίας David Chalmers).
Για να βρουν περισσότερα στοιχεία σχετικά με το τι μας κρατάει ξάγρυπνους τη νύχτα, η Hirsch και η ομάδα της χρησιμοποιούν λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI functional magnetic resonance imaging) για να εξετάσουν συστηματικά τις δικτυώσεις του εγκεφάλου μας.
"Το κύκλωμα που υπόκειται της αίσθησης του φόβου ανταποκρίνεται σχετικά άμεσα εάν υπάρξει κάποιο συγκεκριμένο ερέθισμα," λέει η Hirsch. Στην έρευνά της, στους ανθρώπους που λαμβάνουν μέρος στο πείραμα τους δείχνεται η φωτογραφία του προσώπου ενός άλλου ανθρώπου με μια έκφραση τρόμου.
Στην έρευνα με τη λειτουργική μαγνητική τομογραφία, η αντίδραση στο ερέθισμα που προκαλεί φόβο δείχνει ενεργοποίηση της αμυγδαλής, μια εγκεφαλική περιοχή με μέγεθος αμυγδάλου που βρίσκεται κάτωθεν του κροταφικού λοβού και είναι γνωστή επίσης ως το κέντρο του φόβου. Η Hirsch λέει ότι η αμυγδαλή είναι το πρώτο μέρος που αντιδράει σε ένα φοβιστικό ερέθισμα. Ο σαρωτής του fMRI ανιχνεύει το ίχνος της ροής του αίματος στην αμυγδαλή.
"Ψάχνουμε για διακριτές αλλαγές σε συγκεκριμένα τμήματα του εγκεφάλου," λέει η Hirsch, "οι αλλαγές αυτές σημαίνουν αυξημένη νευρωνική δραστηριότητα." Κάτι τέτοιο στην λειτουργική μαγνητική τομογραφία σημαίνει την ανίχνευση της ποσότητας του αίματος που κυκλοφορεί σε μια περιοχή. Η φωτογραφία ενός προσώπου με μια έκφραση τρόμου προκαλεί μεγαλύτερη ροή αίματος στις εξεταζόμενες περιοχές απ' όση προκαλεί η θέαση μιας φωτογραφίας με ουδέτερη έκφραση.
Όσοι ασκούν κριτική σ' αυτή την ερευνητική μεθοδολογία επισημαίνουν ότι δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρο τι σημαίνει η αύξηση της αιματικής ροής σε μια εγκεφαλική περιοχή. Αλλά η Hirsch απαντάει στους επικριτές, "χρησιμοποιούμε πολύ προσεκτικά επιλεγμένα ερεθίσματα που δεν είναι αναγκαίο ότι τρομάζουν τους ανθρώπους που βρίσκονται στον σαρωτή, αλλά που διεγείρουν συστήματα τα οποία σχετίζονται με τη δραστηριότητα του φόβου στην περίπτωση που κάποιος φοβηθεί."
Η Hirsch σημειώνει πως η αμυγδαλή αντιδρά και σε άλλα ερεθίσματα εκτός από τις εκφράσεις του προσώπου. "Εάν βρισκόσουν σε ένα σκοτεινό δρόμο και κάτι τρομακτικό πηδούσε επάνω σου, θα ήταν η αμυγδαλή εκείνη που θα συνεισέφερε στην απόφασή σου να το βάλεις στα πόδια."
Ο φόβος είναι μια θεμελιώδης ανθρώπινη διαδικασία, όπως η αναπνοή και η πέψη, αλλά η ικανότητα της επιστήμης να τον καταλάβει και να τον περιγράψει πλήρως παραμένει ελλιπής.
