.
ΖΕΝ -Η άλλη συνείδηση
Στον αντίποδα του καρτεσιανού «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» οι διαλογιστές νιώθουν ότι υπάρχουν όταν καταφέρνουν να μη σκέφτονται.
Ποιες νοητικές διεργασίες οδηγούν στα όρια της συνείδησης και σε τι μπορεί να ωφελήσει η πρακτική του διαλογισμού;
Ο συχνός διαλογισμός μπορεί να αλλάξει την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου.
Στον διαλογισμό ζεν αρκεί να καρφώσεις το βλέμμα σε ένα σημείο του ορίζοντα και με τα μάτια όχι εντελώς κλειστά βαθμιαία να αφήσεις τις εικόνες να εξαφανιστούν από μπροστά σου .
Το αιμόφυρτο κεφάλι του θιβετιανού μοναχού μετά τις τελευταίες συγκρούσεις με τις κινεζικές δυνάμεις κατοχής έχει κάνει μέσω του Internet τον γύρο του κόσμου. Οι εικόνες από την εξέγερση και τις συλλήψεις στο Θιβέτ, το οποίο τελεί υπό κατοχή από το 1951 όταν ο Λαϊκός Στρατός της Κίνας εισέβαλε στη χώρα, έρχονται καθημερινά στις τηλεοπτικές οθόνες. Κάποιοι μοναχοί επιχείρησαν να αυτοκτονήσουν ενώ οι φήμες για νεκρούς και πολλούς τραυματίες ενοίκους των μοναστηριών φαίνεται ότι επιβεβαιώνονται. Οι ίδιοι αυτοί μοναχοί, οι οποίοι ζητούν από τις δυνάμεις κατοχής να ζουν με λιγότερους περιορισμούς, δεν είναι κάποια καλομαθημένα αργόσχολα πλάσματα αλλά άνθρωποι ολιγαρκείς και εξαιρετικά σκληραγωγημένοι, που έχουν υποβληθεί σε σωματικές δοκιμασίες αλλά και ατελείωτες ώρες διαλογισμού ζεν.
Και είναι αυτός ο διαλογισμός ο οποίος έπειτα από πάροδο αιώνων κίνησε κάποια στιγμή την προσοχή των νευροεπιστημόνων. Των ερευνητών που προσπαθούν να εξηγήσουν τη συμπεριφορά με βάση τις εγκεφαλικές λειτουργίες. Το πώς δηλαδή ο εγκέφαλος καταφέρνει να καθοδηγεί τα εκατομμύρια των νευρικών κυττάρων ώστε να προκύπτει κάθε φορά συγκεκριμένη συμπεριφορά. Στην περίπτωση των βουδιστών μοναχών, κάποιες φορές είναι ανεξήγητη με τα μέτρα του μέσου ανθρώπου.
Οι άνθρωποι που γύρισαν από το κρύο
«Κάθονταν επάνω στο χιόνι κάθε νύχτα ολόγυμνοι, ακίνητοι, βυθισμένοι στον διαλογισμό τους ενώ ισχυροί άνεμοι μαστίγωναν το μέρος. Τους είδα ακόμη στο φως του γεμάτου φεγγαριού, μέσα στην καρδιά του χειμώνα, να τους οδηγούν στην όχθη ενός ποταμού ή μιας λίμνης και να αφαιρούν όλα τους τα ρούχα. Επρεπε να στεγνώνουν πανιά μουσκεμένα στο παγωμένο νερό που τους τα έριχναν στην πλάτη και μόλις το ένα πανί προλάβαινε να στεγνώσει το αντικαθιστούσαν με άλλο, κοκαλωμένο από το κρύο καθώς αυτό το έβγαζαν από το νερό, αλλά σύντομα το νερό έτρεχε και από αυτό σαν να το είχαν απλώσει στη σόμπα» διηγήθηκε η Alexandra David Neel στις αρχές του προηγούμενου αιώνα για τους μοναχούς της Λάσα, της πρωτεύουσας του Θιβέτ.
Ογδόντα χρόνια μετά, επιστήμονες που ερευνούσαν τη ζωή στα Ιμαλάια υπό συνθήκες ελεγχόμενες με όργανα μέτρησης ανακάλυπταν ότι με τη βοήθεια του διαλογισμού οι μοναχοί με μια τεχνική γνωστή στην περιοχή ως tummo μπορούσαν να αυξάνουν τη θερμοκρασία στα άκρα τους ως και 8,3 βαθμούς Κελσίου!
Λίγο αργότερα δύο ινδοί μεθοριακοί φρουροί στα σύνορα με την Κίνα, φθάνοντας σε ύψος 4.000 μέτρων, ανακάλυψαν ένα μικρό οίκημα όπου μέσα εκεί οι ντόπιοι ήξεραν ότι βρισκόταν το μουμιοποιημένο αλλά εξαιρετικά καλά διατηρημένο λείψανο ενός θιβετιανού μοναχού σε στάση προχωρημένου διαλογισμού. Και ένας άλλος όμως μοναχός, ο οποίος απεβίωσε πριν από περίπου 500 χρόνια όπως κατέδειξε η χρονολόγηση με άνθρακα-14, βρέθηκε στην ίδια κατάσταση. Μόνο που για αυτόν διαπιστώθηκε ότι έβαλε τέρμα στη ζωή του ηθελημένα στη διάρκεια ενός μέχρι θανάτου διαλογισμού, διαρκείας αρκετών ημερών.
Τα τελευταία τρία χρόνια τρεφόταν μόνο με καρύδια και φλούδες δέντρων, με συνέπεια τα εσωτερικά όργανά του και οι ιστοί να συρρικνωθούν και τα βακτήρια μόνιμοι κάτοικοι κάθε οργανισμού να καταστραφούν, συντελώντας έτσι στο να συντηρηθεί κατά κάποιο τρόπο χωρίς ταρίχευση μετά θάνατον και επί αιώνες το σώμα του στη στάση ακριβώς του τελευταίου διαλογισμού του.
Εκτός όμως από αυτά τα κάπως μακάβρια ευρήματα, επιστρέφοντας στον κόσμο των ζωντανών αξίζει να αναφέρουμε ότι στις 22 Οκτωβρίου 2007 στο Πανεπιστήμιο του Emory συγκεντρώθηκαν αρκετοί από τους νευροεπιστήμονες που ερευνούν τις ευεργετικές συνέπειες του διαλογισμού και μαζί με τον Δαλάι Λάμα και κάποιους δικούς του ανθρώπους κατέληξαν στο ότι θα μπορούσε να βοηθήσει ανθρώπους που πάσχουν από κατάθλιψη, άγχος, υψηλή συγκέντρωση χοληστερόλης, διαβήτη, ίσως και καρκίνο.
(www. emorywheel. com/detail. php? n=24495).
Ενώ μόλις τον περασμένο Δεκέμβριο στο Οχάιο χορηγήθηκε ποσό περίπου 65.000 ευρώ για τη διεξαγωγή ερευνών σχετικά με την επίδραση που μπορεί να έχει ο θιβετιανός διαλογισμός στη θεραπεία του μετατραυματικού στρες, του γνωστού ως PTSD, που εμφανίζεται όταν κάποιοι άνθρωποι αντικρίσουν μια μεγάλη καταστροφή, υποστούν εξουθενωτικά βασανιστήρια ή ζήσουν φρικιαστικές στιγμές στο πλαίσιο ενός αιματηρού και με πολλές απώλειες πολέμου. Δύο καθηγήτριες της Ανθρωπολογίας, μία της Κοινωνικής Εργασίας και ένας μοναχός από το Θιβέτ θα δίδασκαν επί έξι εβδομάδες σε ανθρώπους-θύματα τέτοιων ανεπιθύμητων καταστάσεων διαλογισμό, με σκοπό να αντικαταστήσουν τις συνηθισμένες σήμερα πολύχρονες και συνοδευόμενες από άφθονα φάρμακα θεραπείες με άλλες, οι οποίες χρησιμοποιούν ως μόνο φάρμακο τον διαλογισμό και διαρκούν ως δύο χρόνια.
(Για περισσότερες πληροφορίες γύρω από το θέμα υπάρχει η διεύθυνση: www. cas. muohaio. edu/tibet/)
Η αυταπάτη του αντικειμενικού κόσμου
Στο Πανεπιστήμιο του Giessen, στο Ινστιτούτο της Νευροαπεικόνισης, εργάζεται ένας 42χρονος ψυχολόγος-ερευνητής ο οποίος εδώ και επτά χρόνια διεξάγει έρευνα γύρω από τον διαλογισμό. Ο ίδιος όχι μόνο μετράει το πάχος του εγκεφαλικού φλοιού και βρίσκει ότι ο εντατικός και πολύχρονος διαλογισμός το αυξάνει ,αλλά υπάρχει και στο γραφείο του ο απαραίτητος «εξοπλισμός» μαξιλάρια, ξύλινο βάθρο για να μπορεί να διακόπτει το έργο του και να διαλογίζεται.
Ο Ulrich Ott αποτέλεσε μάλιστα και θέμα άρθρου στη γερμανική εβδομαδιαία εφημερίδα «Die Zeit» (31.1.2008) όπου δηλώνει ότι ο συχνός διαλογισμός μπορεί να αλλάξει την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου. Επιπλέον αναφέρεται και στα εγκεφαλικά κύματα Αλφα και Γάμμα. Διότι είναι γνωστό ότι σε διενέργεια ερευνών με βουδιστές μοναχούς, οι οποίοι προσφέρθηκαν εθελοντικά να διαλογίζονται ενώ στον εγκέφαλο αναρίθμητα ηλεκτρόδια κατέγραφαν τα κύματά του, διαπιστώθηκε ότι εξέπεμπαν κύματα τύπου Γάμμα με ένταση 30 φορές μεγαλύτερη από αυτήν των συνηθισμένων ανθρώπων.
Μετρήσεις στις κατάλληλες περιοχές του εγκεφάλου τις συνδεόμενες με αισθήματα αγάπης, χαράς και ευτυχίας κατέδειξαν μέσω αυξημένης ηλεκτρικής δραστηριότητας ότι ο διαλογισμός απελευθερώνει τέτοιες αντιδράσεις σε μεγαλύτερη «ποσότητα».
Η θεωρία που προσπαθεί να θεμελιώσει ο Ulrich Ott απαιτεί εξαιρετικά λεπτούς υπολογισμούς, αφού σχετίζεται με τη διαφορά φάσης των κυμάτων Γάμμα. Είναι ακόμη αρκετά εύθραυστη και στηρίζεται σε συμπεράσματα άλλων ερευνητών, όπως ο Wolf Singer, ο οποίος μελέτησε τα εγκεφαλικά κύματα ζώων και κατέληξε στο ότι ερεθίσματα που κάνουν τον εγκέφαλο να εκπέμπει κύματα χωρίς διαφορά φάσης, δηλαδή έχουν το μέγιστο ή το ελάχιστό τους την ίδια στιγμή, γίνονται αντιληπτά από τον εγκέφαλο σαν σχετικά μεταξύ τους.
Οταν πιστεύουμε ότι βλέπουμε μια γαλάζια μπάλα να κινείται στον αέρα, αυτό σε σχέση με τον εγκέφαλο σημαίνει ότι τρεις ιδέες, για το στρογγυλό, το γαλάζιο, την πτήση, συσχετίστηκαν και εντάχθηκαν στο ίδιο φαινόμενο χάρη σε αυτήν τη δημιουργία αντίστοιχων εγκεφαλικών κυμάτων, χωρίς διαφορά φάσης μεταξύ τους. Οταν λοιπόν με τη βοήθεια του διαλογισμού προκύπτουν κύματα Γάμμα, αυτός που διαλογίζεται φανερώνει ότι στη συνείδησή του όλα τα φαινόμενα σχετίζονται. Πρόκειται για μια κατάσταση η οποία βρίσκεται εκτός των ορίων του καθημερινού ανθρώπου, παραπέμπει στις ρίζες του βουδισμού και απαιτεί χρόνια εξάσκησης και μεθοδικής αντιμετώπισης του αισθητού κόσμου μέσα από ένα εντελώς διαφορετικό πρίσμα.
Τα αινίγματα του ζεν
Οι μοναχοί, οι οποίοι έχουν καθιερωθεί στη συνείδηση του κόσμου ως κατ' εξοχήν άτομα ειρηνικά, έχουν στην πραγματικότητα ασκηθεί πολύ σκληρά.
Αλλωστε στους παλαιούς δασκάλους του ζεν επιτρεπόταν ακόμη και να χτυπούν τους μαθητές τους
Αλλωστε στους παλαιούς δασκάλους του ζεν επιτρεπόταν ακόμη και να χτυπούν τους μαθητές τους
Οι πρόγονοι των σημερινών Κινέζων πίστεψαν ότι πίσω από την (φαινομενική) απειρία ως προς τον αριθμό και τη διαφορετικότητα των πραγμάτων που μας περιβάλλουν κρύβεται μια πραγματικότητα όπου όλα αυτά είναι ένα. Αυτή την πραγματικότητα την ονόμασαν ταό, που σημαίνει δρόμος. Ο όρος ζεν προέκυψε αργότερα και με δυο λόγια σημαίνει την πνευματική κίνηση που εμφανίζεται στην Κίνα τον 1ο αιώνα μ.Χ., συνιστώντας συγκερασμό του ταοϊσμού και του βουδισμού.
Αντλώντας από τις ωφέλιμες διδαχές του ζεν δημιουργήθηκε ένας τρόπος ζωής ο οποίος ευδοκίμησε σε καινούργια μοναστήρια ζεν, με χαρακτηριστικό την χωρίς υποχρέωση συγκεκριμένων κανόνων λατρεία και βασικό σκοπό τον συνεχή προσανατολισμό προς ό,τι λέει και κάνει ο δάσκαλος.
Σκοπός της εμπειρίας ζεν (και όχι κάποιων αφηρημένων κανόνων που τάχα οδηγούν στο ζεν) είναι η αφύπνιση. Για αυτή την εμπειρία, η οποία δεν περιγράφεται ουσιαστικά με λόγια αλλά δεν είναι και κάτι μαγικό ή στα σύνορα της απατηλής παραψυχολογίας, θεωρούν ότι το κέντρο από όπου εκπορεύεται είναι ο εγκέφαλος. Μόνο που, όπως ο νομπελίστας ερευνητής του εγκεφάλου Roger Sperry αναφέρει, «το κεντρικό αυτό όργανο του ανθρώπινου σώματος λειτουργεί με τρόπο ολιστικό». Η λειτουργία του δηλαδή δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί με βάση τα ελάχιστα δομικά υλικά του αλλά από λειτουργίες «αναδυόμενες» μόνο από τη συνολική συν-λειτουργία όλων των συστατικών του. Οπως ακριβώς γνωρίζοντας ότι το νερό αποτελείται από υδρογόνο και οξυγόνο δεν μπορούμε να «προβλέψουμε» έτσι πρόχειρα ότι θα είναι υγρό.
«Πριν από τον σχηματισμό του εγκεφάλου» συμπληρώνει ο Sperry «δεν υπήρχαν χρώμα και ήχος στο Σύμπαν ούτε αρώματα, γεύσεις, ούτε καν ελάχιστα άλλα αισθητηριακά ερεθίσματα. Πριν από τον εγκέφαλο το Σύμπαν ήταν απαλλαγμένο από πόνο και αγωνία». Αυτό όμως ξαφνικά συναντά την άποψη περί «αγνοίας» του βουδισμού: ότι δηλαδή όλα τα πράγματα γύρω μας δεν έχουν απόλυτη ύπαρξη. Αλλά αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι ούτε καν το φαντάζονται και η κατάσταση αυτή λέγεται «άγνοια».
Εξαιτίας της ο νους δημιουργεί διαστρεβλωμένες ή και φανταστικές κατασκευές και μετά, ακόμη χειρότερα, προσκολλάται σε αυτές. Από τη στιγμή που αρχίσαμε να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο, ανάμεσα στη νόηση και στο νόημα, ο κόσμος θολώνει. Η διττότητα αυτή, όπου δηλαδή έχουμε υποκείμενο πάντα ξεχωριστό από υποκείμενο, μας εμποδίζει να αισθανθούμε εκείνο το μυστηριώδες αλλά ομοιόμορφο κάτι που βρίσκεται πέρα από αυτήν.
Το τέλος της άγνοιας επέρχεται μέσω του διαλογισμού όταν επιτευχθεί η φώτιση και ο άνθρωπος του ζεν για να φθάσει εκεί καλείται να μη σκέφτεται πλέον διά μέσου των λέξεων και να ζει ανεξάρτητα την κάθε στιγμή. Το «να ζεις τη στιγμή μόνο» είναι ο πιο σύντομος ορισμός του διαλογισμού ζεν· που μπορεί να είναι ένα σύνολο τεχνικών και να συνιστά κάθε φορά απόπειρα, αλλά είναι επιτυχημένος όταν, σε αντίθεση με τον ινδικό και άλλους τύπους διαλογισμού, με ανοιχτά τα μάτια, συγκεντρώνοντας κάπου το βλέμμα, καταφέρνεις να μην αναλύεις με λέξεις τις σκέψεις σου και τελικά να τις διώχνεις εντελώς, αποκομίζοντας τις ευεργετικές επιδράσεις αυτής της κατάστασης ιδιαίτερα στον εγκέφαλο, όπως ανακαλύπτουν τώρα και στη Δύση.
Εδώ όμως ακριβώς καθίσταται φανερό το μεγάλο σχίσμα ανάμεσα σε δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Δεν είναι μόνο αυτό που είπε ο Jung ότι «ο σεβασμός προς τον δάσκαλο υπάρχει μόνο στην Ανατολή», αλλά και το ότι από τη μια έχουμε τη φράση του Καρτέσιου «σκέπτομαι άρα υπάρχω» και από την άλλη των ανθρώπων του ζεν οι οποίοι όταν διαλογίζονται προσπαθούν να μην εστιάζουν στο «σκέπτομαι», προτείνοντας το δικό τους: «το να (μπορώ να) μη σκέπτομαι σημαίνει ότι υπάρχω». Παρ' όλο το χάσμα, όμως, οι Δυτικοί, ανακαλύπτοντας τα οφέλη του διαλογισμού όπως προκύπτουν και από τις μετρήσεις των οργάνων τους, έχουν αρχίσει να σκέπτονται το πώς θα περάσουν απέναντι...
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να εκπέμψει πέντε είδη κυμάτων σε διαφορετικές ζώνες συχνοτήτων και ανάλογα με το τι κάνουμε κάθε φορά να έχουμε μια σύνθεση από τα διάφορα αυτά είδη .
Αν και δεν είναι θάλασσα, παράγει ασταμάτητα κύματα. Τι είναι; Ο εγκέφαλός μας. Διότι έχουν ανιχνευθεί ως σήμερα πέντε διαφορετικά είδη ηλεκτρικών κυμάτων, όλα από τον εγκέφαλο, που είναι κατά σειρά, αρχίζοντας από τις μικρότερες συχνότητες, τα εξής: Δέλτα, Θήτα, Αλφα, Βήτα, Γάμμα.
Δέλτα (0,5 ως 3 Hertz): Εκπέμπονται όταν βρισκόμαστε σε βαθύ ύπνο χωρίς όνειρα, αλλά και σε μετατραυματικές καταστάσεις από ανθρώπους που έχουν αποκτήσει άσχημες εμπειρίες.
Θήτα (4 ως 7 Hertz): Θεωρούνται τα κύματα με προέλευση από την περιοχή του ασυνειδήτου. Εμφανίζονται τις στιγμές που ονειρευόμαστε, με ένδειξη τις γνωστές γρήγορες κινήσεις των βλεφάρων, αλλά και στην περίπτωση διαλογισμού κάποιων κορυφαίων εμπειριών.
Αλφα (8 ως 14 Hertz): Εμφανίζονται όταν βρισκόμαστε σε χαλαρή σωματική κατάσταση. Οταν στη διάρκεια του διαλογισμού προχωρήσουμε σε πιο εσωτερικά επίπεδα, όπου μάλλον έχουμε αδειάσει από σκέψεις και έχουν επικρατήσει τα κύματα Δέλτα και Θήτα, τότε τα κύματα Αλφα έχουν υποχωρήσει.
Βήτα (15 ως 38 Hertz): Είναι τα κύματα όταν βρισκόμαστε στη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης και της κίνησης εντός αυτού που θεωρούμε καθημερινή πραγματικότητα. Τέτοια κύματα προς την περιοχή των υψηλότερων συχνοτήτων αντιστοιχούν σε καταστάσεις άγχους, πίεσης και οποιασδήποτε άλλης ανησυχίας, ενώ στο χαμηλότερο τμήμα αυτής της ζώνης βρίσκουμε κύματα που προέρχονται από έναν μάλλον ήρεμο και καθαρά σκεπτόμενο εγκέφαλο.
Γάμμα (38 ως 100 Hertz): Ανακαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα και παράγονται σε ακραίες καταστάσεις του οργανισμού, είτε κατά τη διάρκεια εμπειριών που υπερβαίνουν την άμεση λογική εκείνης της στιγμής είτε σε περιπτώσεις υπερκινητικότητας ή ακόμη και σχιζοφρένειας.
Σε οποιαδήποτε κατάσταση όπου έχουμε αντίληψη του εαυτού μας παράγονται από τον εγκέφαλο μείγματα κυμάτων. Οταν είμαστε στη συνηθισμένη κατάσταση όπου θεωρούμε τον εαυτό μας ξύπνιο αλλά, σύμφωνα με τη θεωρία του Γκουρτζίεφ, στην πραγματικότητα βρισκόμαστε σε πνευματικό ύπνο, εκπέμπουμε μείγμα κυμάτων Βήτα με συχνότητες στο υψηλότερο τμήμα της ζώνης και Δέλτα.
Στην περίπτωση του διαλογισμού όπου δεν έχουμε χάσει τη συνείδηση του εαυτού μας εκπέμπουμε κύματα Αλφα και Θήτα. Χωρίς κύματα Θήτα διαθέτουμε ρηχές εμπειρίες εικόνας, άνευ βαθύτερης σημασίας, και χωρίς κύματα Αλφα έχουμε χάσει την αίσθηση του εαυτού μας μέσα στον διαλογισμό. Στην περίπτωση της κατάστασης εκείνης την οποία οι βουδιστές αποκαλουν φωτιση, επικρατούν κύματα Αλφα, Θήτα και Βήτα.
Το ΒΗΜΑ, 30/03/2008
Α. ΓΑΛΔΑΔΑΣ
.
