Η Επιστήμη μελετάει την Γιόγκα εδώ και καιρό. Παλιότερα θεωρούσαν την γιόγκα φιλοσοφία και ένα είδος μεταφυσικής. Όμως, όσο περνάνε τα χρόνια, όλο και περισσότερα πράγματα από το χώρο της μεταφυσικής εντάσσονται σ'αυτό που λέμε Επιστήμη. Τα τελευταία 40 χρόνια η Γιόγκα υπήρξε αντικείμενο επιστημονικών μελετών σε πολλές χώρες. Στην Αμερική, την Ιαπωνία, την Αυστραλία, την Γαλλία, την Δανία, την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, την Ρωσία, επιστήμονες και γιατροί χρησιμοποιούν λεπτεπίλεπτα όργανα για να δοκιμάσουν τις επιδράσεις των τεχνικών της Γιόγκα στο νου και στο σώμα.
Στη διάρκεια κάποιας συγκεκριμένης Ασάνας (στάση, πόζα) ή κάποιας πραναγιάμα (έλεγχος της αναπνοής) ή της χαλάρωσης, τα όργανα καταγράφουν τις επιδράσεις και τις αλλαγές που γίνονται στο σώμα και στο νου. Ακόμη και σήμερα η έρευνα συνεχίζεται σε ολόκληρο τον κόσμο σε πανεπιστημιακό επίπεδο και τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι οι πρακτικές της Γιόγκα μπορούν να αλλάξουν την συμπεριφορά, την χημεία και τα κύματα του εγκεφάλου.
Η ποιότητα των περιεχομένων του εγκεφάλου μπορεί να αλλάξει, να επηρεαστεί, να μετασχηματιστεί ή να μεταμορφωθεί εντελώς. Και είναι σαφές ότι αν γίνει εφικτή η αναδιοργάνωση, η επαναρύθμιση, η αναδόμηση των σχημάτων των εγκεφαλικών κυμάτων, τότε είναι δυνατόν να εκδηλωθεί μια νέα ποιότητα του εγκεφάλου, μια νέα ποιότητα κατανόησης.
Στην Ελβετία, εκπαιδευτικοί εργάζονται πάνω στη συμπεριφορά των αρχέτυπων στον εγκέφαλο. Στην Αυστραλία η Γιόγκα έχει ενσωματωθεί στο Εθνικό Σύστημα Υγείας. Σε πολλά κέντρα αποκατάστασης ατόμων εξαρτημένων από ναρκωτικές ουσίες έχουν εισαγάγει την Γιόγκα. Στη θρησκεία υπάρχει πίστη, στην επιστήμη ανάλυση.
Αν ειπωθεί ότι η πραναγιάμα είναι καλή για την νοημοσύνη, δεν είναι απαραίτητο να το πιστέψουν αυτό όλοι. Αν όμως ένας επιστήμονας κάνει έρευνα και εξακριβώσει πως συμπεριφέρεται ο εγκέφαλος στη διάρκεια της εξάσκησης με την πραναγιάμα, τις χημικές αντιδράσεις, τον τύπο των εγκεφαλικών κυμάτων, την επίδραση στην έκριση των Ενδοκρινών αδένων, κ,λ.π., μπορούμε τότε να φθάσουμε σε συμπεράσματα βασιζόμενοι σε χειροπιαστές επιστημονικές αποδείξεις για το αν η Γιόγκα είναι καλή ή κακή για τον εγκέφαλο.
Η Γιόγκα είναι Επιστήμη. Επιστήμη είναι αυτό που μπορεί ν'αποδειχτεί. Όταν κάνουμε πραναγιάμα τι συμβαίνει στον εγκέφαλο; Αυτό μπορεί να καταγραφεί με το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG), Τι συμβαίνει στην πίεση του αίματος; Αυτό μπορεί να μετρηθεί. Τι συμβαίνει στον μεταβολισμό; Αυτό μπορεί να σημειωθεί. Αν κάνουμε χαλάρωση ή στάση στο κεφάλι, τι συμβαίνει στον εγκέφαλο; στους πνεύμονες, τους αδένες, τις ορμόνες; Όλα αυτά μπορούν να καταγραφούν και αυτό είναι επιστήμη.
Στις δεκαετίες του '30 και του '40, ο δρ. Γιούγκ, επιφανής δυτικός ιατρός έγραψε βιβλία, συγγράματα και διατριβές πάνω στις επιδράσεις της Κουνταλίνι Γιόγκα. Στις 3 Απρίλη του 1984 ένας δάσκαλος της Γιόγκα στάλθηκε από τους Ρώσους σε τροχιά στο διάστημα για μαθήματα Γιόγκα. Σίγουρα δεν στάλθηκε στο διάστημα για να μιλήσει για θρησκεία. Η Ρωσία θα ήταν η τελευταία χώρα που θα δεχόταν κάτι τέτοιο.
Ο σκοπός ήταν ν’ ανακαλύψουν πως επηρεάζει η Γιόγκα τα σωματικά, νοητικά και πνευματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι αστροναύτες στο διάστημα με την έλλειψη βαρύτητας, (Βαθμιαίος εκφυλισμός του μυϊκού συστήματος, βαθύτεροι φόβοι στο νου, μονοτονία, κ.λ.π.)- Σκοπός της εκπαίδευσης των αστροναυτών με την πραναγιαμα ήταν ν'αυξηθεί η αντοχή και η ζωτικότητα τους και να βελτιωθεί το νευρικό σύστημα, η συμπεριφορά της στεφανιαίας και ο εγκέφαλος. Έφθασαν στο συμπέρασμα ότι με την πραναγιαμα μπορεί κανείς ν'αυξήσει τις συχνότητες της ενέργειας στο σώμα. (Περιοδική Σοβιετική Γη, (1972) (Soviet Land).
Διαπιστώθηκε ότι όταν η εισπνοή γίνεται από το αριστερό ρουθούνι, ενεργοποιείται το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου. Όταν η εισπνοή γίνεται από το δεξί ρουθούνι ενεργοποιείται το αριστερό ημισφαίριο. Με τον τρόπο αυτό της εναλλασόμενης αναπνοής εκπαιδεύεται ένα σημαντικό μέρος του σώματος, ο εγκέφαλος και ο αδένας της επίφυσης.
Περαιτέρω έρευνες στην πραναγιαμα έχουν αποκαλύψει ότι οι ασκούμενοι έχουν μειωμένη δραστηριότητα της φλοιώδους μοίρας των επινεφριδίων, που μπορεί να ερμηνευτεί σαν αυξημένη ικανότητα αντίστασης στο στρες. Η δραστηριότητα του εγκεφάλου δεσπόζεται από κύματα άλφα (12- 8Ηz), που δείχνουν μικρότερη νευρική ερεθιστικότητα.
Η πραναγιαμα αποτελείται από πρακτικές αναπνοής στις οποίες αναπνέει κανένας με κάποιο ειδικό τρόπο ή γίνεται κράτημα της αναπνοής για καθορισμένη χρονική περίοδο. Τα 2 ημισφαίρια του εγκεφάλου και τα 2 συστήματα αναπνοής (από το αριστερό και το δεξί ρουθούνι), έχουν σχέση με το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα. Όταν ασκείται κανείς στην πραναγιάμα, δημιουργείται μια επίδραση στα 2 ημισφαίρια του εγκεφάλου, δημιουργώντας έτσι ισορροπία ανάμεσα στο συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα. Όταν υπάρχει αρμονία στο νευρικό σύστημα και στον εγκέφαλο, ο νους διαχωρίζεται από τις αισθήσεις. Όταν το αυτόνομο νευρικό σύστημα αφυπνίζεται και ενεργοποιείται, τότε και τα 2 ρουθούνια ρέουν εξίσου. Όλοι έχουμε παρατηρήσει ότι μερικές φορές ρέει το δεξί και μερικές φορές το αριστερό ρουθούνι. Αυτό οφείλεται στο συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα που ελέγχονται από τους ηλιακούς και σεληνιακούς κύκλους. Το δεξί ρουθούνι αντιπροσωπεύει την ζωτική δύναμη. Το αριστερό ρουθούνι αντιπροσωπεύει την νοητική δύναμη. Όλα τα αρχαία κείμενα αναφέρουν την λεπτή ζωτική δύναμη που λέγεται πράνα, βιοενέργεια, κ.λ.π.
Η πράνα βρίσκεται στην ατμόσφαιρα με την μορφή ηλεκτρομαγνητικών ιόντων (αρνητικά και θετικά ιόντα), από τα οποία όλοι οι οργανισμοί απορροφούν την ζωτική ενέργεια που είναι βασική για την επιβίωση. Η δράση αυτών των ιόντων παρατηρήθηκε ότι έχει σχέση με την αρχαία γιόγκικη έννοια της πράνα. Έρευνες έδειξαν ότι το αντίστοιχο της πράνα μπορεί να βρεθεί στα ηλεκτρομαγνητικά πεδία που πηγάζουν απ' όλο το σώμα.
Αυτό αναφέρεται από επιστήμονες, και γιατρούς (Βίλχελμ Ράϊχ) σαν Βιοενέργεια ή Βιοηλεκτρισμός ή Βιολάμψη ή ζωτικός μαγνητισμός ή αιθέρας. Είναι το γνωστό φωτοστέφανο των Αγίων της εκκλησίας μας. Είναι το «Αείζωον πυρ» του Ηράκλειτου, είναι το πυρ που έφερε ο Προμηθέας Δεσμώτης στην Μάνα Γη, είναι η «Εντελέχεια» των αρχαίων, είναι το υγρό πυρ των Βυζαντινών, είναι η PRIMA MATERIA, είναι η περίφημη λύχνος του Αλλαντιν, είναι το «ΑΝΕΣΠΕΡΟΝ ΦΩΣ», είναι το μαγεμένο φως των χιλιάδων Ηλιων στα Ελευσίνια Μυστήρια, είναι το «Ασβεστο πυρ», είναι το πυρ της «Εσωύλης», η «αρχική ΟΥΣΙΑ».
Αυτό αναφέρεται από επιστήμονες, και γιατρούς (Βίλχελμ Ράϊχ) σαν Βιοενέργεια ή Βιοηλεκτρισμός ή Βιολάμψη ή ζωτικός μαγνητισμός ή αιθέρας. Είναι το γνωστό φωτοστέφανο των Αγίων της εκκλησίας μας. Είναι το «Αείζωον πυρ» του Ηράκλειτου, είναι το πυρ που έφερε ο Προμηθέας Δεσμώτης στην Μάνα Γη, είναι η «Εντελέχεια» των αρχαίων, είναι το υγρό πυρ των Βυζαντινών, είναι η PRIMA MATERIA, είναι η περίφημη λύχνος του Αλλαντιν, είναι το «ΑΝΕΣΠΕΡΟΝ ΦΩΣ», είναι το μαγεμένο φως των χιλιάδων Ηλιων στα Ελευσίνια Μυστήρια, είναι το «Ασβεστο πυρ», είναι το πυρ της «Εσωύλης», η «αρχική ΟΥΣΙΑ».
Η ανακάλυψη της φωτογραφίας Κίρλιαν (ηλεκτροφωτογράφιση) στα 1968, έδωσε την δυνατότητα στους επιστήμονες να δουν πραγματικά αυτά τα ενεργειακά πεδία. Σήμερα και στη Θεσ/ κη και στην Αθήνα υπάρχουν σε ιατρικά κέντρα συσκευές ηλεκτροφωτογράφισης της αύρας για διαγνωστικούς σκοπούς.
Υπάρχει κλάδος της Γιόγκα, η Σουάρα Γιόγκα, που ασχολείται με την επιστήμη της αναπνοής. Στη Βίβλο (Γεν. 2: 10) αναφέρεται : «Και ο Κύριος ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από την σκόνη του εδάφους και εμφυσώντας στα ρουθούνια του την πνοή της ζωής, αυτός έγινε μια ζωντανή ψυχή». Αυτό υποδηλώνει ότι στο φυσικό σώμα έχει δοθεί συνειδητότητα και ενέργεια μέσω της αναπνοής. Όταν τώρα εισπνέουμε, ο αέρας εισέρχεται μέσω των ρουθουνιών (η μύτη παίζει τον ρόλο πρανικού Βιοανιχνευτή) και αμέσως στέλνονται μηνύματα σχετικά με την ποσότητα των ιόντων που περιέχει ο αέρας και αυτό επηρεάζει τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα.
Τα αρνητικά ιόντα είναι οι διεγέρτες του σώματος γιατί δρουν σαν καταλύτες στον ιονισμό και την οξυγόνωση του αίματος, καθώς και στην απομάκρυνση του διοξειδίου του άνθρακος από την κυκλοφορία του αίματος. Οι οικολόγοι έχουν τονίσει ότι η ρύπανση που δημιουργείται από την σύγχρονη τεχνολογία, καταστρέφει τα ουσιώδη αρνητικά ιόντα, αυξάνοντας έτσι με αφύσικο τρόπο την αναλογία των θετικών ιόντων προκαλώντας μια σωματική και νοητική κατάπτωση.
Η ερευνητική οικογένεια και οι απανταχού επιστήμονες εδώ και καιρό προσπαθούν ν'ανακαλύψουν τους ακριβείς μηχανισμούς μέσω των οποίων επιδρά η άσκηση εν γένει, στη ψυχική διάθεση. Διαπιστώθηκε ότι η άσκηση προκαλεί αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος με αποτέλεσμα την έκριση ορμονών, αλλαγές στην ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου, χαλάρωση των μυών. Επίσης, η τακτική άσκηση αυξάνει την ροή της αδρεναλίνης η οποία αυξάνει τις στεροειδείς ουσίες του σώματος που καταπολεμούν το στρες. Τέλος η άσκηση προάγει την έκριση μονοαμινών, χημικών ουσιών του νευρικού συστήματος που επηρεάζουν την ψυχική διάθεση. Όσο για τις ενδορφίνες που παράγει το σώμα κατά την διάρκεια έντονου σωματικού και συναισθηματικού στρες, αυτές εξηγούν τις ηρεμιστικές και ευφορικες ικανότητες της άσκησης.
Θ' αναφερθώ στην συνέχεια, στα ευεργετήματα των γιογκικών στάσεων (ασάνες). Οι ασάνες είναι φυσικές στάσεις που διατηρούνται για ένα λεπτό πάνω-κάτω, και στη διάρκεια της πρακτικής διεγείρονται και εξισορροπούνται οι ενδοκρινείς αδένες στο σώμα. Ο θυρεοειδής, τα επινεφρίδια, τα πάγκρεας, κ.λ.π. Οταν αρχίσουν αυτοί οι αδένες να λειτουργούν αποδοτικά, δημιουργείται στο σώμα μια κατάσταση ισορροπίας, χάρη στην οποία εξαλείφονται πολλοί τύποι ασθενειών. Για τις γιογκικές στάσεις (ασάνες), πρέπει να ειπωθεί ότι δεν είναι ασκήσεις γιατί ναι μεν υπάρχει κίνηση όταν τις κάνουμε, αλλά έχει βρεθεί ότι κατά τη διάρκεια των γιογκικών στάσεων η κατανάλωση του οξυγόνου στο σώμα είναι ελάχιστη, πράγμα που δεν συμβαίνει με τις σωματικές ασκήσεις. Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι στην διάρκεια των γιογκικών στάσεων πέφτει ο ρυθμός της αναπνοής και συνεπώς ασκείται ελάχιστη πίεση στο σύστημα της στεφανιαίας. Ο τρόπος με τον οποίο εκτελούνται οι γιογκικές στάσεις έχει να κάνει με το νευρικό σύστημα και τις ενδοοργανικές διαδικασίες, παρά με τους μυς. Ορισμένες γιογκικές στάσεις βοηθούν στην διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ συμπαθητικού και παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος. Τα αποτελέσματα αυτής της ισορροπίας είναι θετικά σε πολλές ψυχοσωματικές ασθένειες. (Ασθμα, διαβήτης, καρδιαγγειακές παθήσεις, κ.λ.π.).
Οι ασάνες διορθώνουν τις ενδοκρινικές εκρίσεις στο σώμα. Οι αδένες αυτοί εκρίνουν την ινσουλίνη (διαβήτης), είτε την αδρεναλίνη (άσθμα), είτε την σεροτονίνη (νευροδιαβιβαστής) (κατάθλιψη), είτε την ντοπαμίνη (σχιζοφρένεια). Λόγω των διαιτητικών συνηθειών, του σύγχρονου τρόπου ζωής και τόσων άλλων αιτιών, αυτοί οι αδένες στο φυσικό μας σώμα δεν λειτουργούν με υγιή τρόπο. Αυτοί ελέγχονται είτε από το συμπαθητικό είτε από το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα.
Για παράδειγμα, στο διαβήτη το πάγκρεας δεν λειτουργεί. Δεν είναι όμως νεκρό. Υπάρχει μόνο μπλοκάρισμα της ροής της ενέργειας μέσα σ' αυτό. Δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ της σύγχρονης επιστήμης και γιογκικής έρευνας. Για ν'ανανεωθεί το πάγκρεας πρέπει ν'αναστηθεί το συμπαθητικό νευρικό σύστημα Σήμερα οι διαβητικοί κάνουν γιόγκα και πάνε καλύτερα.
Μέσα στο πλαίσιο της σπονδυλικής στήλης υπάρχουν 2 σημαντικές νευρικές ροές, μία αριστερά και μια δεξιά που μεταφέρουν 2 τύπους ενέργειας από την βάση οτην κορυφή. Οι 2 αυτές μορφές ενέργειας δεν είναι φιλοσοφικές έννοιες. Είναι αληθινές, απτές, καθαρές και μετρήσιμες από τα σύγχρονα επιστημονικά όργανα. Αυτές οι ροές συνδέονται με τα 2 ρουθούνια, το δεξί και αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου και τα 6 ενεργειακά κέντρα- κόμβοι, γνωστά σαν τσάκρας. στη σπονδυλική στήλη.
Το ένα κέντρο είναι στην κορυφή της σπονδυλικής στήλης, ένα άλλο είναι στο λαιμό, το τρίτο πίσω από την καρδιά, το τέταρτο πίσω από τον αφαλό, το πέμπτο στο ιερό οστό και το έκτο στον κόκκυγα ή την περιοχή του περίνεου. Απ'αυτούς τους 6 κόμβους οι ενέργειες πηγαίνουν αριστερά και δεξιά, διανέμονται σε όλο το σώμα με χιλιάδες και χιλιάδες νευρικά κανάλια. Αυτές οι 2 δυνάμεις είναι γνωστές σαν Ίντα και Πίγκαλα στην Γιόγκα. Οι αρχαίοι τις έλεγαν Ηλιο και Σελήνη. Η σύγχρονη επιστήμη τις λέει συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα. (Είναι τα 2 φίδια στο σήμα των γιατρών και στις ποιμαντορικές ράβδους των εκκλησιαστικών ηγητόρων). Είναι γνωστές ακόμη σαν πράνα και νους. Όταν εξασκείται κανείς στην Χαθα Γιόγκα αυτές οι 2 δυνάμεις ισορροπούν.
Το ένα κέντρο είναι στην κορυφή της σπονδυλικής στήλης, ένα άλλο είναι στο λαιμό, το τρίτο πίσω από την καρδιά, το τέταρτο πίσω από τον αφαλό, το πέμπτο στο ιερό οστό και το έκτο στον κόκκυγα ή την περιοχή του περίνεου. Απ'αυτούς τους 6 κόμβους οι ενέργειες πηγαίνουν αριστερά και δεξιά, διανέμονται σε όλο το σώμα με χιλιάδες και χιλιάδες νευρικά κανάλια. Αυτές οι 2 δυνάμεις είναι γνωστές σαν Ίντα και Πίγκαλα στην Γιόγκα. Οι αρχαίοι τις έλεγαν Ηλιο και Σελήνη. Η σύγχρονη επιστήμη τις λέει συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα. (Είναι τα 2 φίδια στο σήμα των γιατρών και στις ποιμαντορικές ράβδους των εκκλησιαστικών ηγητόρων). Είναι γνωστές ακόμη σαν πράνα και νους. Όταν εξασκείται κανείς στην Χαθα Γιόγκα αυτές οι 2 δυνάμεις ισορροπούν.
Ο νους μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω από το να σκέπτεται. Ο νους είναι νοητική ενέργεια. Η σκέψη είναι σαν κύμα. Εχει συχνότητα και ταχύτητα. Κάθε σκέψη έχει συχνότητα. Ο νους του σύγχρονου ανθρώπου έχει μεγάλη ταχύτητα και καθόλου συχνότητα. Ο νόμος λέει : όσο μικρότερη ταχύτητα τόσο μεγαλύτερη συχνότητα και αντίστροφα. Δημιουργώντας κενό στο νου, απουσία σκέψεων, τα εγκεφαλικά κύματα, τα νοητικά κύματα φθάνουν σε πολύ μεγάλες συχνότητες. Μπορούμε να μιλάμε ακόμη και για μεταβίβαση σκέψης.
Τα τελευταία χρόνια η κατανόηση .της εμπειρίας του διαλογισμού και άλλων «μεταλλαγμένων καταστάσεων συνειδητότητας». έχουν αυξηθεί σημαντικά με την χρήση των συσκευών βιοανάδρασης (Bioffeedback), για μέτρηση της ηλεκτρικής αντίστασης του δέρματος (ESR) και του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (EEG). Οι εργαστηριακές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει τις παρακάτω λειτουργικές επιδράσεις σχετικά με την φυσιολογία κυρίως του υπερβατικού διαλογισμού :
Μειωμένη κατανάλωση οξυγόνου, μείωση του γαλακτικού οξέος στο αρτηριακό αίμα, αυξημένη δραστηριότητα των κεντρικών και εμπρόσθιων αργών κυμάτων στο EEG , μειωμένη δραστηριότητα του φλοιού των επινεφριδίων, ενδείξεις συγχρονισμού των εγκεφαλικών κυμάτων κ,λ.π. (Πανεπιστήμιο MIU). Εκτεταμένη μελέτη πάνω σ'αυτό έχει γίνει από τον Π. Ασημάκη, Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης στο βιβλίο του: υπερβατικός διαλογισμός: η ψυχοφυσιολογία της ολοκλήρωσης, με πρόλογο του δρ. Ιωάννη Ν. Νέστορος ψυχιάτρου, δρ. νευροφυσιολογίας, ψυχοθεραπείας και καθηγητή κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
Οπωσδήποτε θα πάρει κάποιο χρονικό διάστημα για να διαμορφωθεί η θεωρία της Γιόγκα για επιστημονική χρήση. Στην πραγματικότητα και η Ιατρική χρειάστηκε αιώνες για να καθιερωθεί. Σήμερα η θεραπευτική που επικρατεί στην επιστημονική κοινότητα θεραπεύει τις ασθένειες, όμως αγνοεί τον ασθενή, σε αντίθεση με την Ιατρική του Ασκληπιού και του Ιπποκράτη. Η ενσωμάτωση της Γιόγκα καθώς και άλλων μορφών εναλλακτικής Ιατρικής (Ομοιοπαθητική, Βελονισμός, κ.λ.π.) μπορεί να φροντίσει και την ασθένεια και τον ασθενή.
Κλείνω αυτό το άρθρο δίνοντας έναν ορισμό για την Γιόγκα :
«Το να έχει κανείς έλεγχο πάνω στη λειτουργία του νου, στις διακυμάνσεις του νου με συνεχή πρακτική, είναι Γιόγκα». Ο νους είναι άγριος επειδή δεν είναι εκπαιδευμένος. Η κοινωνική, πολιτιστική, θρησκευτική, ακαδημαϊκή εκπαίδευση δεν αποτελούν εκπαίδευση του νου. Η νοητική εκπαίδευση είναι εσωτερική.
Γιαννης Δογανης / Εικαστικος. Ερευνητης εναλλακτικης θεραπευτικης.
